W pierwszych dniach września 1939 r. została utworzona w Niemczech kwatera główna führera (Führerhauptquartier). Była ona ośrodkiem dowodzenia w czasie wojny. Nie miała swojej stałej siedziby. W zależności od sytuacji na froncie przenoszono ją w różne miejsca. W czasie ostatniej wojny na terenie całej Europy Hitler miał osiem miejsc stacjonowania Kwatery Głównej, nie licząc Berlina i Obersalzbergu. Najdłużej mieściła się w Gierłoży (pod nazwą „Wolfsschanze” – „Wilczy Szaniec”), znacznie krócej w Winnicy na Ukrainie (pod nazwą „Wehrwolf”) . W zachodnich Niemczech funkcjonowała niedaleko Münsterifel (pod nazwą „Adlerhorst” – „Orle Gniazdo”), później w Górach Schwarzwaldu (pod nazwą „Tannenberg”) i wreszcie koło Ziegenbergu (pod nazwą „Felsennest” – „Skalne Gniazdo”). W Austrii działała w Monichkirchen, w Belgii w wiosce Bruly de Peche (pod nazwą „Wolfschlucht I” – „Wilczy Jar I”), a we Francji koło Soisson (pod nazwą „Wolfschlucht II” – „Wilczy Jar II”). Przez pewien czas rolę kwatery pełniła rezydencja Hitlera w Obersalzbergu w Bawarii (płd. część Niemiec) i w Kancelarii Rzeszy w Berlinie. W skład kwatery głównej wchodzili najważniejsi wojskowi i politycy: szef Naczelnego Dowództwa Sił zbrojnych Wilhelm Keitel, szef Sztabu Dowodzenia Wehrmachtu Alfred Jodl, kierownik kancelarii NSDAP Martin Bormann. Stale towarzyszyli Hitlerowi adiutanci i sekretarki. Nad działalnością kwatery czuwał jej komendant. Miejsce pobytu Hitlera stanowiło tajemnicę. Dlatego też kwatery leżały w lasach i były dobrze maskowane. Składały się w większości z żelbetowych bunkrów, lżejszych budynków z cegły i betonu i drewnianych baraków. Podczas wojny z Polską kwatera mieściła się w pociągu.

Kwatery pomocnicze współpracujące z Kwaterą Główną

Z kwaterą główną współpracowały kwatery pomocnicze, rozlokowane w promieniu do 70 km od Wilczego Szańca. Wzdłuż linii kolejowej Kętrzyn – Węgorzewo (od Wilczego Szańca w kierunku Węgorzewa), w odległości 9 km, w lesie 1 km od szosy za Radziejami była kwatera Hansa Lammersa (kryptonim „Wendula”), dalej w odległości 21 km w Mamerkach – kwatera Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych „Mauerwald” (niem. Oberkommando des Heeres, OKH) (kryptonim „Anna”). Przy linii kolejowej Giżycko – Węgorzewo, w lesie 27 km od Gierłoży obok Pozezdrza, znajdowała się kwatera o kryptonimie „Hochwald” Heinricha Himmlera. W pałacu w Sztynorcie, 21 km od Wilczego Szańca, miał kwaterę minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop, na północ od Gołdapi, w lesie 65 km od Gierłóży, była kwatera Naczelnego Dowództwa Wojsk Lotniczych (niem. Oberkommando der Luftwaffe, OKL, kryptonim „Robinson”), nieco dalej na północ (już w Rosji – obwód kaliningradzki), w Krasnolesiu, znajdowała się kwatera Hermanna Göringa. Göring miał w odległości 50 km kwaterę na terenie Puszczy Piskiej w Szerokim Borze (kryptonim tej kwatery „Breitenheide”), a od 1944 miał swój schron na terenie Wilczego Szańca. W Giżycku, w odległości 30 km, na terenie Twierdzy Boyen znajdowała się placówka wywiadu „Obce Armie Wschód” (kryptonim „Emma”) podporządkowana Reinhardowi Gehlenowi. Placówka Abwehry (wywiadu wojskowego), podporządkowana Wilhelmowi Canarisowi, miała siedzibę w Mikołajkach (kryptonim „Walli II”).

Kwatera „Wilczy Szaniec”

„Wilczy Szaniec” przecinała linia kolejowa Kętrzyn – Węgorzewo i równoległa do niej szosa Gierłoż – Parcz. Kwatera miała powierzchnię 250 ha i otoczona była pierwotnie zasiekami, a następnie także polem minowym. Co kilkaset metrów ustawione były kilkunastometrowej wysokości drewniane wieże obserwacyjne, a na terenie suchym także betonowe stanowiska ckm. Do kwatery prowadziły trzy strzeżone wartowniami wjazdy. Wartownia zachodnia znajdowała się na skraju lasu na wysokości majątku Gierłoż (niem. Gut Görlitz). Wartownia wschodnia położona była na szosie w polu, od strony wsi Parcz, około 300 m od aktualnej granicy lasu. Na południowy wschód od centrum, obok szosy Gierłoż – Parcz znajdowało się zapasowe lądowisko dla samolotów kurierskich. Jadąc na południe z centrum kwatery przejeżdżało się do wartowni południowej, a dalej do szosy Kętrzyn – Giżycko, za którą znajdowało się właściwe lotnisko kwatery w Wilamowie. Dodatkowo w centrum kwatery znajdowała się także tzw. wartownia oficerska, strzegąca wjazdu na teren pierwszej strefy oraz wartownia kolejowa na zjeździe z szosy na stację kolejową. Żadna z wartowni nie dotrwała do chwili obecnej, a jedynymi pozostałościami ich lokalizacji są kawałki dachówek. Oprócz ogrodzenia zewnętrznego, strefy zakazane I i II wygrodzone były około dwumetrowej wysokości płotem z siatki zwieńczonej drutem kolczastym, gdyż oprócz wjazdu do kwatery kontroli podlegał również ruch pomiędzy jej strefami. Stała załoga „Wilczego Szańca” liczyła 2100-2200 osób – oprócz oficerów sztabowych, łączników i innych wojskowych także fryzjerów, kucharzy, lekarzy, stenografów, sekretarek itp. Załoga kwatery korzystała z obsługi medycznej w przeznaczonym na ten cel szpitalu w Karolewie.

Wybór miejsca i budowa Kwatery

Po pokonaniu Francji Hitler wydał rozkaz przygotowania planu wojny z ZSRR. Ogólną koncepcję tego planu przygotowywał w lipcu 1940 gen. Erich Marcks – szef sztabu 18 Armii, później we wrześniu 1940 plan rozwinął gen. Friedrich Paulus – szef oddziału operacyjnego Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych. Obaj generałowie podlegali szefowi tego sztabu, gen. Franzowi Halderowi. 18 grudnia 1940 Hitler podpisał dyrektywę nr 21 – plan „Barbarossa”, który zakładał rozgromienie ZSRR w ciągu kilku miesięcy. Wilczy Szaniec zlokalizowano w zachodniej części Giżyckiego Rejonu Umocnionego, między Giżyckim i Lidzbarskim Rejonem Umocnionym. Na szczegółową lokalizację zdaje się miał wpływ dr Fritz Todt, bywalec „Kurhausu” – domu wypoczynkowego w lesie gierłoskim. Kwatera położona była na terenie podmokłym i bagiennym. Kwatera Hitlera dodatkowo chroniona była przez rozmieszczone w najbliższej okolicy stanowiska obrony przeciwlotniczej i samoloty myśliwskie, które bazowały na lotniskach w promieniu do 100 km (lotnisko własne, lotnisko polowe w Giżycku, w miejscowości Szyba koło Ełku, koło Sępopola i w Królewcu). Kwatera leżała blisko granicy sowieckiej, a więc Hitler mógł przebywać blisko frontu i kierować działaniami wojennymi. Od wschodu naturalną przeszkodą był pas jezior mazurskich, w przesmyku między jeziorami była Twierdza Boyen w Giżycku. Całe Prusy były ufortyfikowane. Przed atakiem lądowym kwaterę zabezpieczały bunkry i schrony w kierunku Giżycka i Węgorzewa, czuwało lotnictwo. Kwatera leżała ponadto na uboczu szlaków komunikacyjnych. Chroniły ją jeziora i bagna. Lasy liściaste były naturalnym maskowaniem. Istniejąca linia kolejowa ułatwiała komunikację. Hitler osobiście nadał kwaterze nazwę Wilczy Szaniec (Wolfsschanze). Wykorzystał do tego swój pseudonim Wilk (Wolf) z lat walki, którego używał od 1919 r. Słowo „wilk” znalazło się w nazwach trzech innych kwater Hitlera: Wilkołak (Werwolf), Wilczy Jar 1 (Wolfsschlucht) i Wilczy Jar 2 (Wolfsschlucht 2). Prace budowlane według projektu inż. Behrensa z OT (głównego projektanta organizacji), wykonywane siłami Organizacji Todt, rozpoczęto późną jesienią 1940. Ukrywano je pod przykrywką budowy jednego z zakładów chemicznych „Askania”, a budowany obiekt oznaczono kryptonimem „Askania Nord”. Część drobnych zleceń otrzymały prywatne firmy z Kętrzyna i Giżycka, natomiast zlecenia specjalistyczne – przedsiębiorstwa z całej Rzeszy. Budowa trwała praktycznie do końca 1944 roku (także w trakcie użytkowania kwatery). Jednorazowo pracowało tu 2-3 tys. osób. Prace prowadzono całodobowo. Dla całej budowy istniało tylko jedno stanowisko produkcji betonu, skąd systemem rurociągów doprowadzano go do betonowanego obiektu. Zatrudniano ludzi pewnych i zaufanych oraz robotników przymusowych różnych narodowości. Pracowali Polacy, Norwegowie, Francuzi i Rosjanie. Robotników OT zakwaterowano w Kętrzynie w barakach cukrowni, skąd byli dowożeni na budowę koleją i autobusami. Obóz pracy dla Norwegów znajdował się w miejscowości Parcz. Robotników często wymieniano. Nie pracowali dłużej niż pół roku, po czym Niemców przemieszczano na inne budowy, cudzoziemców – w większości do obozów koncentracyjnych, gdzie ginęli. Znane jest 17 nazwisk Polaków pracujących przy budowie. Wyliczono, że przy budowie pracowało ok. 20 tys. robotników. Większość materiałów dostarczano transportem kolejowym z głębi Niemiec (stal, cement, inne materiały). Materiały wyładowywano na stacji kolejowej, po czym kolejką wąskotorową podwożono je do miejsca budowy. Prac nie przerywano nawet zimą. Już w maju 1941 r. kwatera była gotowa na przyjazd Hitlera (strefa II). Koszt budowy obiektu do końca 1944 r. wyniósł ok. 36 mln. marek. Budowę kwatery prowadzono w trzech fazach: Niemieckie standardy budowli fortyfikacyjnych

Standard	Żelbet	Pancerz
A	3,5 m	600 mm
A1	2,5 m	420 mm
B	1,5 m	250 mm
B1	1 m	120 mm
C	0,6 m	60 mm
D	0,3 m	20 mm

W latach 1940–1941 wybudowano kwaterę tymczasową – zakładano, że wojna na wschodzie potrwa kilka miesięcy. Na całość kwatery składało się kilka lekkich budowli betonowych klasy „B” lub „C”, drewniane baraki (barakami nazywano też budynki nie będące bunkrami, chociaż miały stalowe okiennice i niektóre z nich były murowane). W strefie I wybudowano obiekty dla A. Hitlera, M. Bormanna, feldmarszałka W. Keitla i innych osobistości III Rzeszy, a także pomieszczenia łączności, pomieszczenia dla adiutantów Hitlera i Wehrmachtu, OKW, lekarzy, ochrony oraz garaże i kotłownię. Rozbudowano sieć drogową i wybudowano bocznicę kolejową z rampą wyładunkową (przez obiekt biegła od 1907 r. linia łączącą Kętrzyn z Węgorzewem). Na łąkach za pobliskim Korolewem powstało lotnisko polowe. Postawiono ogromnej wielkości nieznane wówczas w Polsce baraki-namioty. w latach 1942-1943 nastąpiła rozbudowa istniejących budowli w bezpośrednim otoczeniu Hitlera oraz zwiększono ich liczbę na terenie kwatery. Do niektórych betonowych obiektów dobudowano poprawiające komfort drewniane aneksy. Ostatecznie ukształtował się także podział „Wilczego Szańca” na strefy użytkowe: I strefa zamknięta (lub zakazana), wyłącznie do użytku Hitlera i jego najbliższego otoczenia (na północ od linii kolejowej Kętrzyn – Węgorzewo), II strefa zamknięta (na południe od linii kolejowej) z komendantem kwatery. W południowo-wschodniej części kwatery znalazły się przedstawicielstwa wojsk lotniczych, marynarki wojennej, ministerstwa spraw zagranicznych i ministerstwa uzbrojenia. Wybudowano pomieszczenia biurowe, polepszające warunki pracy – baraki drewniane i obiekty z cegły. Stropy tych ostatnich wykonywano ze strunobetonu. Do tej kategorii budowli należały: schron dla gości, barak stenografów, kasyno, herbaciarnia, biuro gen. A. Jodla, kino oraz drewniane przybudówki do schronów Hitlera, Keitla, i wydziału personalnego OKW. W strefie II dobudowano m.in. węzeł łączności, pomieszczenie dla łączników sztabowych, ministerstwa spraw zagranicznych, marynarki wojennej, lotnictwa, A. Speera. od roku 1944 (po zbombardowaniu Peenemünde) istniejące schrony wzmacniano kolejnymi płaszczami żelbetu z przerwami przeciwodłamowymi (ściany do 4 m, a stropy do 8 m grubości). Obudowano w ten sposób schrony Hitlera (zakończony w październiku 1944), Bormana, dla gości i węzeł łączności. Wybudowano nowe schrony według wymogów klasy „A”. Drewniane baraki obudowywano cegłami i strunobetonem. Budowy formalnie nigdy nie ukończono, nie istnieje więc ostateczny obraz kwatery. Ten, który można aktualnie zwiedzać, powstał pod koniec 1944, jeżeli nie liczyć dodatkowych zniszczeń spowodowanych wysadzaniem niewypałów przez polskich saperów w okresie rozminowania. Na terenie „Wilczego Szańca” znajdowało się około 80 obiektów o konstrukcji trwałej i około 100 baraków drewnianych. Najsolidniejsze schrony typu ciężkiego miały ściany o grubości 4-6 m i stropy do 8 m. Ze względu na wysoki poziom wód gruntowych zdecydowana większość obiektów na terenie Wilczego Szańca były budowlami typu naziemnego. Wyjątek stanowiły położone na wzniesieniach magazyny na żywność, na amunicję oraz podpiwniczenia na urządzenia techniczne (agregaty prądotwórcze, zbiorniki) pod bunkrem Hitlera i bunkrem łączności. Drogi dla samochodów były wykonane z asfaltu, betonu i bruku, a przejścia piesze – z utwardzonego piasku. Ściany niektórych bunkrów pokryte były tynkiem z domieszką trawy. Cała kwatera była starannie maskowana. Przy budowie starano się zachować istniejące drzewa, a ubytki w drzewostanie uzupełniano atrapami z rur pokrytych igielitową siatką imitującą liście. Wszystkie drogi i ścieżki były z góry przykryte siatkami maskującymi. Siatki były druciane z przywiązanymi do nich kawałkami plastiku imitującego liście i igliwie, odporne na ogień. Siatki umieszczano na drutach przeciągniętych od drzew do bunkrów oraz między drzewami. Siatki często wymieniano. Na bunkrach były ustawione sztuczne drzewa. Dachy budynków, pokryte warstwą ziemi, porastała trawa i młode drzewa. Ściany obiektów początkowo pokrywano zaprawą z domieszką trawy morskiej i zielonej farby, wiórów, tworzących chropowatą powierzchnię barwioną na zielono, do których w zimie łatwo przyklejał się śnieg. W późniejszym okresie ściany tylko malowano w szaro-zielono-brązowe plamy. Skuteczność kamuflażu sprawdzana była okresowo za pomocą zdjęć lotniczych. Wszystkie drogi i ścieżki przykryte były siatkami maskującymi. Kwatera wyposażona była we wszystkie środki techniczne. Energia elektryczna dostarczana była liniami energetycznymi z lokalnej elektrowni. Na wypadek zagrożenia obiekt był wyposażony w agregaty prądotwórcze (diesle) oraz baterie akumulatorów. Ogrzewanie było centralne. Obiekt miał własne ujęcie wody oraz osadnik nieczystości. Posiadał bezpośrednie połączenie telefoniczne i radiowe z Berlinem oraz z pozostałymi punktami kierowania w Prusach. W pobliżu dworca znajdowała się bocznica kolejowa, na której stał specjalny pociąg Hitlera „Brandenburg” lub pociąg (wagon) kurierski, łączący kwaterę z Berlinem. Zarówno pociąg, jak i wagon specjalny stały pod przykryciem siatek maskujących. Z Gierłoży chodziły pociągi samobieżne, łączące Wilczy Szaniec z innymi stanowiskami kierowania. Bunkry ciężkie stanowiły tylko zabezpieczenie na wypadek ataku lotniczego. Życie codzienne i praca odbywały się w bunkrach lekkich i barakach drewnianych. Teren kwatery ogrodzony był dwukrotnie płotem z siatki drucianej, rozciągniętej w odległości 100–180 m. Wewnątrz między ogrodzeniami założone były pola minowe. Poszczególne strefy były ogrodzone siatką drucianą i drutem kolczastym oraz walcami Bruno. Do stref prowadziły bramy, przez które można było wejść za okazaniem przepustek specjalnych, zostawiając broń na wartowni. Bezpieczeństwo zewnętrzne zapewniał Batalion Ochrony Führera (Führer Belgleit Bataillon). Był zmechanizowany i mógł podejmować szybkie interwencje, posiadał również środki przeciwlotnicze i przeciwpancerne. Ponadto niedaleko Gołdapi, ok. 70 km od kwatery, stacjonował batalion wojsk powietrznodesantowych, który mógł być zrzucony na spadochronach. Koło Insterburga (Czerniachowsk) stacjonował batalion strzelców desantowych. Komendantowi kwatery podlegała szkoła niszczycieli czołgów w Karolewie, batalion policji w Pozezdrzu i szkoła podoficerska w Orzyszu. Cały obszar o promieniu kilkudziesięciu kilometrów był nieustannie patrolowany. Za bezpieczeństwo wewnętrzne odpowiedzialny był także Batalion Ochrony Führera, który współpracował ze Służbą Bezpieczeństwa Rzeszy.

Użytkowanie kwatery

Hitler przybył do Wilczego Szańca 24 czerwca 1941 i przebywał w nim do 20 listopada 1944. 26 czerwca o świcie przybył specjalnym pociągiem rzut polowy Naczelnego Dowództwa Niemieckich Sił Zbrojnych (OKW). Ponieważ nie wszystkie obiekty były gotowe, część sztabu początkowo pracowała w pociągu stojącym na bocznicy (pociąg ten lub jego część stała na stałe na bocznicy pod przykryciem masek). Siedziby najwyższych dostojników Rzeszy były początkowo w najstarszej, południowej części, w strefie II. Dopiero po wykończeniu prac budowlanych przeniesiono się do strefy I. Hitler spędził tutaj około 800 dni (po odliczeniu wyjazdów). W czasie użytkowania Wilczego Szańca Hitler najdłużej przebywał w kwaterze „Wehrwolf” koło Winnicy na Ukrainie (w okresie od lipca do października 1942 r.) oraz w swojej rezydencji Berghof w Berchtesgaden. W I strefie zamkniętej obok Hitlera stale przebywali Martin Bormann (szef kancelarii NSDAP i sekretarz Hitlera), Wilhelm Keitel, Alfred Jodl, przedstawiciele poszczególnych rodzajów sił zbrojnych, stenografowie, przyboczni lekarze Hitlera, adiutanci i inni związani z obsługą sztabu głównego. Codzienne życie w kwaterze koncentrowało się wokół narad. Zwykle ok. godziny 12.00 odbywała się narada główna z omówieniem sytuacji na frontach, około godziny 18.00 odbywało się omówienie wydarzeń, jakie zaszły w ciągu dnia, a ostatnie spotkanie około północy. Wilczy Szaniec odwiedzali przedstawiciele państw współpracujących z hitlerowskimi Niemcami (Bułgarii, Finlandii, Francji – premier rządu Vichy, Japonii, Rumunii, Słowacji, Włoch – kilkakrotnie Benito Mussolini). Do kwatery przybywali także podwładni Hitlera z terenów krajów okupowanych i Niemiec, w tym Hans Frank i Erich Koch. W Wilczym Szańcu podejmowano najważniejsze decyzje związane z przebiegiem II wojny światowej. Tutaj w dniu 20 lipca 1944 Claus von Stauffenberg dokonał nieudanego zamachu na Hitlera. Hitler opuścił Wilczy Szaniec w dniu 20 listopada 1944, gdy front zbliżył się niebezpiecznie blisko (wcześniej trwały już walki o pobliską Gołdap). Po opuszczeniu kwatery przez Hitlera wywieziono z obiektu całą dokumentacje i ważniejsze urządzenia. W dniach 21 i 22 stycznia 1945 Wilczy Szaniec użytkowany był przez sztab 4 Armii gen. Friedricha Hossbacha. Gen. Hossbach bez wiedzy Hitlera w dniu 22 stycznia 1945 wydał rozkaz wycofania wojsk niemieckich z rejonu Wielkich Jezior Mazurskich.
źródło Wikipedia